ΜΕΓΑΛΟΡΩΣΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ: ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΠΕΙΛΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ, ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ, ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ/ Άρθρο στο περιοδικό "ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ"

Μεγαλορωσικός εθνικισμός:

παγκόσμια απειλή για ειρήνη, ασφάλεια, δημοκρατία, ανθρώπινα δικαιώματα

 

 

ΘΟΔΩΡΟΣ ΤΣΙΚΑΣ*

 

Οι δραματικές εξελίξεις με την ρωσική στρατιωτική εισβολή στην Ουκρανία, αποδεικνύουν ότι ο βασικός στόχος του αυταρχικού καθεστώτος Πούτιν δεν ήταν η μη ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Ο Πούτιν προσπαθεί να ανατρέψει τις ευρωπαϊκές Συνθήκες για την Ασφάλεια της ηπείρου μας, που αποφασίστηκαν μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

 

Για την κατανόηση των εξελίξεων είναι αναγκαίο να αναλύσουμε την πραγματική φύση του καθεστώτος Πούτιν. Η ηγετική ομάδα του έχει διαφορετικού είδους γεωστρατηγικές βλέψεις και «ιδεολογική» αντίληψη του κόσμου, από αυτήν που γνωρίζουμε εμείς στις δημοκρατικές χώρες.

 

Οι θεωρητικοί του καθεστώτος εδώ και χρόνια μιλούν για έναν «ρωσικό κόσμο», που υπερβαίνει τα σύνορα της σημερινής Ρωσίας. Θεωρούν ότι υπάρχουν και άλλες χώρες γύρω τους που ανήκουν στον "ρωσικό κόσμο", στις οποίες η Ρωσία ηγεμονεύει - ή πρέπει να ηγεμονεύει- γεωστρατηγικά, πολιτικά, και πολιτιστικά.

 

Οι θεωρητικοί που εργάζονται μέσα στο σύστημα εξουσίας του αυταρχικού καθεστώτος Πούτιν, συμβάλουν αποφασιστικά στην χάραξη της γεωπολιτικής του. Ενστερνίζονται έναν μεγαλοϊδεατικό ρωσικό εθνικισμό και σωβινισμό, έναν αντι-δυτικισμό με «ευρασιατική» αντίληψη, με χαρακτηριστικά ασιατικού δεσποτισμού που υποτιμά τις δημοκρατικές κατακτήσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το κεντρικό τους αφήγημα είναι να «αναστήσουν» αυτό που θεωρούν ως «χαμένο μεγαλείο» της παλιάς Ρωσίας.

 

 

Θεωρία του «ζωτικού χώρου»

Υπάρχουν πολλοί επίσημοι θεωρητικοί στο Κρεμλίνο, όπως ο Ντούγκιν, που “διαχωρίζουν” την Ουκρανία, καθέτως από Βορρά προς Νότο, με βάση τον Δνείπερο ποταμό. Ισχυρίζονται πως, ό,τι υπάρχει ανατολικά του ποταμού Δνείπερου είναι “ρωσικό”.

 

Το βασικό στοιχείο της πολιτικής του Πούτιν είναι η αμφισβήτηση της οντότητας της Ουκρανίας. Αυτό διατύπωσε στο διάγγελμά του. Ο ίδιος είχε συγγράψει και εργασία, στην οποία διατείνεται ότι δεν υπάρχει ουκρανικός λαός, ότι Ρώσοι και Ουκρανοί είναι το ίδιο έθνος. Πιο πρόσφατα τόνισε την «ενότητα» Ρωσίας, Λευκορωσίας και Ουκρανίας.

 

Σε μια ανοιχτή εκδήλωση που διοργάνωσε το καθεστώς του στη Μόσχα, με ομιλητή τον ίδιο, το βασικό σύνθημα ήταν: «Ουκρανία, Λευκορωσία, Κριμαία, Μολδαβία: αυτή είναι πατρίδα μας». Εξάλλου τον Ιανουάριο του 2022 είχε γίνει στρατιωτική επέμβαση με επικεφαλής ρωσικά στρατεύματα στο Καζακστάν, για να διασωθεί το ημι-δικτατορικό καθεστώς του από τις λαϊκές διαδηλώσεις. Είναι μια κεντρική αντίληψη για το πώς αντιλαμβάνεται τον “ζωτικό χώρο” του.

 

 

«Πράσινο φως» το Αφγανιστάν

 

Φαίνεται ότι ο Πούτιν και το επιτελείο του ετοίμαζαν την εισβολή επί πολλούς μήνες, μάλλον και επί χρόνια. Η απότομη «απόσυρση» των ΗΠΑ από το διεθνές πεδίο επί προεδρίας Τραμπ, έδωσε την ευκαιρία να γίνουν ανεξέλεγκτοι. Η αποχώρηση των Αμερικανών από το Αφγανιστάν άναψε το «πράσινο φως». Θεωρήθηκε αδυναμία των ΗΠΑ και της Δύσης γενικότερα.

 

Το χάσμα μεταξύ Αμερικανών και Ευρωπαίων, που είχε ανοίξει επί Τραμπ, διευρύνθηκε. Ο Μακρόν δήλωνε ότι το ΝΑΤΟ ήταν «εγκεφαλικά νεκρό». Η Γερμανία της Μέρκελ μεγάλωνε την ενεργειακή εξάρτηση της από την Ρωσία, με την κατασκευή του Nord Stream-2. O Μπάϊντεν σχεδίαζε τη μείωση της αμερικανικής παρουσίας σε Ευρώπη, Μεσόγειο και Μ. Ανατολή, ώστε να στραφεί προς την ανάσχεση ενός ολοένα πιο επιθετικού και εθνικιστικού ολοκληρωτικού καθεστώτος της Κίνας στον Ειρηνικό και Ινδικό Ωκεανό.

 

Η εισβολή της Ρωσίας στην Γεωργία (2008) είχε φανεί πολύ «μακρινή» στους Δυτικούς για να παρέμβουν με κάποιον τρόπο. Η ρωσική εισβολή στην Κριμαία (2014), της είχε κοστίσει καταδίκη από την Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, αποπομπή της από τους G8, και κάποιες οικονομικές κυρώσεις. Ήταν όμως εύκολα ενσωματώσιμες συνέπειες. Όλα τα προηγούμενα ώθησαν την ρωσική ηγεσία να υποτιμήσει τις ενδεχόμενες διεθνείς αντιδράσεις.

 

Η καταδίκη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία από την διεθνή κοινότητα είναι συντριπτική. Υπάρχει τεράστια διεθνής κινητοποίηση. Πολιτικές καταδίκες από τις περισσότερες χώρες και από την Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, αποβολή της Ρωσίας από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, εξαναγκασμός σε αποχώρηση της από το Συμβούλιο της Ευρώπης, και βαριές οικονομικές κυρώσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση και πολλά άλλα κράτη. Και φυσικά εκδηλώσεις διαμαρτυρίας της κοινωνίας των πολιτών σε όλο τον κόσμο.

 

Η Ρωσία απομονώνεται ολοένα και περισσότερο. Τείνει να γίνει ένα κράτος-«παρίας» της διεθνούς ζωής. Ο Πούτιν καταστρέφει την ίδια την χώρα και τον λαό του.

 

 

Ψυχρός Πόλεμος ή Μεσοπόλεμος ;

 

Υπάρχουν και θα υπάρξουν στο μέλλον ορισμένα ψυχροπολεμικά χαρακτηριστικά. Με πολιτική ένταση, διπλωματική πόλωση, περιχαράκωση σε συνασπισμούς, και ενίσχυση στρατιωτικών υποδομών. Κυρίως όμως, οι περισσότερες ομοιότητες θα είναι με την εποχή του Μεσοπολέμου. Όπου μία μεγάλη χώρα επεμβαίνει ή απειλεί να επέμβει σε γειτονικές πιο αδύναμες χώρες, και αυτές σπεύδουν να προστατευθούν κάνοντας συμμαχίες με άλλες.

 

Με την Τελική Πράξη του Ελσίνκι (1975) και την Χάρτα των Παρισίων (1990), που είχαν υπογράψει ΗΠΑ, Καναδάς, Σοβιετική Ένωση και ευρωπαϊκές χώρες, κατοχυρώθηκαν στην Ευρώπη δύο αρχές: το απαραβίαστο των συνόρων και το δικαίωμα κάθε χώρας να αποφασίζει για το μέλλον της. Η Ρωσία, κυρίως υπό το αυταρχικό καθεστώς Πούτιν, παραβίασε την πρώτη αρχή και αμφισβητεί εμπράκτως την δεύτερη.

 

Αυτό που κυρίως «καταφέρνει» ο Πούτιν με την επιθετική και επεκτατική πολιτική του, είναι αυτό που υποτίθεται πως ήθελε να αποφύγει: χώρες που έχουν υποστεί επίθεση ή απειλούνται, σπεύδουν να βρουν «ομπρέλα ασφαλείας» στον μόνο που μπορεί να την παράσχει, κι αυτό είναι το ΝΑΤΟ. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση χωρών με 200 χρόνια παράδοση στην ουδετερότητα (Σουηδία), και με σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις (Σουηδία, Φινλανδία), που σπεύδουν να υποβάλλουν αίτημα ένταξης στην Βόρειο-Ατλαντική Συμμαχία.

 

Δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης που εντάχτηκαν στο ΝΑΤΟ, το έκαναν με την θέληση τους και χωρίς καμία πίεση. Οι λόγοι ήταν ότι ιστορικά οι απειλές για την ασφάλεια τους προέρχονταν από την Ρωσία, τόσο την τσαρική, όσο και την σοβιετική (π.χ. διαμελισμοί Πολωνίας, βίαιη προσάρτηση Λιθουανίας, Λετονίας, Εσθονίας από τον Στάλιν κλπ).

 

Αναφέρει ο ιστορικός ηγέτης των Πρασίνων και πρώην υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας, Γιόσκα Φίσερ («Project Syndicate»): «Στην καρδιά της σημερινής κρίσης βρίσκεται το γεγονός ότι η σημερινή Ρωσία, υπό τον Πούτιν, έχει καταστεί μια αναθεωρητική δύναμη. Δεν είναι ότι απλώς έχει πάψει να ενδιαφέρεται για την τήρηση της σημερινής τάξης πραγμάτων – είναι πρόθυμη να απειλήσει, ακόμα και να κάνει χρήση στρατιωτικής ισχύος, προκειμένου να την αλλάξει προς όφελος της».

 

Ο αποσταθεροποιητικός ρόλος της έχει αποδειχθεί. Στην ανάμιξη σε εκλογικές αναμετρήσεις πολλών χωρών με διασπορά fake news μέσω καθοδηγούμενων διαύλων στα social media (βλέπε στήριξη του Τραμπ στις ΗΠΑ και της εξόδου της Βρετανίας από την Ε.Ε - Brexit). Στην χρηματοδότηση ακροδεξιών κομμάτων- από την Λεπέν της Γαλλίας, τον Σαλβίνι της Ιταλίας έως τους ακροδεξιούς της Αυστρίας. Στην ενίσχυση των «ανελεύθερων δημοκρατιών» (illiberal democracies), όπως του Όρμπαν στην Ουγγαρία.

 

Στα Βαλκάνια αποτελεί βασικό παράγοντα αποσταθεροποίησης. Με υποκίνηση εθνικιστικών κινητοποιήσεων και διαδηλώσεων στην μετέπειτα Βόρεια Μακεδονία, για να υπομονευθεί η Συμφωνία των Πρεσπών με την Ελλάδα. Με ταυτόχρονη ανάμιξη Ρώσων διπλωματών σε υποκίνηση αντίστοιχων αντιδράσεων εθνικιστικών και εκκλησιαστικών κύκλων στην Ελλάδα για να εμποδιστεί η συνεννόηση Αθηνών-Σκοπίων, γεγονός που είχε οδηγήσει σε απέλαση τους.

 

Με αποτυχημένη προσπάθεια υποβοήθησης πραξικοπήματος για την ανατροπή της δημοκρατικά εκλεγμένης φιλοδυτικής κυβέρνησης του Μαυροβουνίου. Αλλά και την τωρινή περίοδο, ωθεί τις εθνικιστικές δυνάμεις των Σέρβων της Βοσνίας να αποσχιστούν από την Δημοκρατία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, γεγονός επικίνδυνο για την ειρήνη και την σταθερότητα στην περιοχή μας.

 

Πρόσχημα η «ένταξη» της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ

 

Το θέμα ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ ήταν πολύ μακρινό και αβέβαιο. Ούτε βέβαια το ΝΑΤΟ είναι ίδιο με ό,τι ήταν κατά τις δεκαετίες 1960-1970. Στην Σύνοδο Κορυφής του Βουκουρεστίου (2008) με επιμονή της Γερμανίας (Μέρκελ) και ανοχή της Γαλλίας (Σαρκοζύ), τα αιτήματα για ένταξη Γεωργίας και Ουκρανίας δεν είχαν γίνει δεκτά. Εξάλλου για να μπει μια νέα χώρα στο ΝΑΤΟ απαιτείται ομοφωνία των χωρών-μελών, τα οποία είναι πολλά σε αριθμό και με διαφορετικά συμφέροντα μεταξύ τους. Αυτό το γνώριζε ο Πούτιν. Χρησιμοποιούσε το θέμα ως άλλοθι. Έψαχνε να βρει ένα πρόσχημα για τις ενέργειες του.

 

Πρέπει να επισημανθεί ότι η μεγάλη εσωτερική διαίρεση στην Ουκρανία δεν ήταν για το ΝΑΤΟ, αλλά για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Γι αυτήν είχε ασκήσει «βέτο» η Ρωσία. Και όταν ο φιλο-ρώσος πρόεδρος της Ουκρανίας, Γιαννουκόβιτς, προσπάθησε να ακυρώσει τον ευρωπαϊκό της προσανατολισμό που είχε αποφασιστεί από τις προηγούμενες κυβερνήσεις, προκλήθηκε η λαϊκή εξέγερση στο Μαϊντάν του Κιέβου, η οποία οδήγησε στην εκδίωξη του παρά την αιματηρή καταστολή των διαδηλώσεων.

 

Σε αντίθεση με την επίκληση από την ρωσική ηγεσία κινδύνου από την Ουκρανία, έχει συμβεί ακριβώς το αντίστροφο: τόσο με την εισβολή της στην Κριμαία, όσο και με την καλυμμένη εισβολή της στο Ντονέτσκ και το Λουγκάνσκ της Ανατολικής Ουκρανίας, η Ρωσία παραβίασε την δέσμευση που είχε αναλάβει με την υπογραφή της στο Μνημόνιο της Βουδαπέστης (1994). Να σεβαστεί δηλαδή - μαζί με τις ΗΠΑ και την Βρετανία- την ανεξαρτησία, την κυριαρχία και τα υπάρχοντα σύνορα της Ουκρανίας. Συμφωνία που είχε γίνει σε αντάλλαγμα της εγκατάλειψης από την Ουκρανία όλων των πυρηνικών όπλων που κατείχε μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.

 

Θα ήταν λογικό να συζητηθούν - ανάμεσα στην Ρωσία και ΗΠΑ/Ευρωπαίους - θέματα τοποθέτησης ή μη ορισμένων οπλικών συστημάτων, ελέγχου εξοπλισμών και στρατιωτικών ασκήσεων, καθώς και εγγυήσεις ασφαλείας, σε εδάφη κοντά στα σύνορα των εκατέρωθεν χωρών. Αυτό βέβαια δεν μπορεί να αφορά διασφαλίσεις μόνο από τις «δυτικές» ώρες, αλλά και από την Ρωσία, ώστε να διασφαλίζεται η ανεξαρτησία και η εδαφική ακεραιότητα των γειτόνων της. Δεν μπορεί όμως να εκχωρηθεί δικαίωμα “βέτο” της Ρωσίας για τον διεθνή προσανατολισμό των γειτονικών της χωρών.

Αν ο Πούτιν ενδιαφερόταν για το θέμα του ΝΑΤΟ ή των οπλικών συστημάτων στην γειτονιά του, θα συνέχιζε τον διάλογο με τους Ευρωπαίους ηγέτες (Σολτς/Γερμανία και Μακρόν/Γαλλία) που προσπάθησαν να συζητήσουν λύσεις σε αυτά τα θέματα. Όμως δεν είχε πρόβλημα να τους ξεγελάσει, όπως έκανε με τον Μακρόν.

 

Τώρα δεν μπορεί να υπάρξει άλλος στόχος. H Ουκρανία πρέπει να βοηθηθεί με κάθε μέσον να υπάρξει ως ανεξάρτητη και κυρίαρχη χώρα, μέσα στα διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορα της. Σταμάτημα του επεκτατισμού πριν αυτός εκδηλωθεί σε άλλες χώρες. Τιμωρία των εγκλημάτων και των ηθικών και φυσικών αυτουργών. Στήριξη των φωνών εντός Ρωσίας που αντιστρατεύονται το αυταρχικό καθεστώς. Ειρήνη με ήττα του σχεδίου Πούτιν.

 

*Ο Θόδωρος Τσίκας είναι πολιτικός επιστήμονας - διεθνολόγος